Ths Thân Thanh Bình

Ths Nguyễn Thị Trà Giang

Viện Nghiên cứu Chiến lược, Chính sách Công Thương

Trong giai đoạn 2016–2023, Việt Nam đã ghi nhận những chuyển biến về quy mô và cơ cấu xuất khẩu trong lĩnh vực công nghiệp chế biến chế tạo (CBCT), với sự nổi lên của một số ngành hàng có hàm lượng công nghệ cao và khả năng cạnh tranh quốc tế mạnh mẽ như điện tử, máy móc thiết bị, phương tiện vận tải, đồng thời chứng kiến sự giảm tỷ trọng của các ngành thâm dụng lao động truyền thống như dệt may và da giày. Tuy nhiên, quá trình chuyển dịch cơ cấu này không diễn ra đồng đều giữa các nhóm ngành, và cũng chưa thực sự phản ánh đầy đủ đặc điểm của một nền xuất khẩu theo chiều sâu, bền vững. Bên cạnh đó, các yếu tố bên ngoài như khủng hoảng kinh tế toàn cầu, biến động thị trường quốc tế sau đại dịch Covid - 19, và xu thế bảo hộ thương mại cũng ảnh hưởng không nhỏ đến tốc độ tăng trưởng và cơ cấu mặt hàng xuất khẩu của Việt Nam. Trên cơ sở đó, bài viết phân tích thực trạng chuyển dịch cơ cấu xuất khẩu ngành công nghiệp chế biến, chế tạo của Việt Nam trong giai đoạn 2016–2023, làm rõ các xu hướng thay đổi theo nhóm hàng, đánh giá động lực và lực cản trong quá trình chuyển dịch, từ đó rút ra một số khuyến nghị chính sách nhằm nâng cao hiệu quả tái cơ cấu và năng lực cạnh tranh xuất khẩu của ngành CBCT trong thời gian tới.

Từ khóa: chuyển dịch, cơ cấu, CBCT, xuất khẩu

1. Khái niệm về tái cơ cấu ngành chế biến chế tạo nhằm thúc đẩy tăng trưởng xuất khẩu

- Khái niệm tái cơ cấu kinh tế

Tái cơ cấu kinh tế được hiểu “là những thay đổi có tính bước ngoặt về cơ chế, chính sách kinh tế để đạt được những mục tiêu kinh tế - xã hội đặt ra; là tạo ra một cơ cấu kinh tế hợp lý, đặc biệt là cơ cấu ngành, cơ cấu khu vực kinh tế sở hữu hợp lý. Có thể nói, tái cơ cấu nền kinh tế là quá trình Chính phủ chủ động thực hiện chuyển dịch cơ cấu kinh tế, ban hành các chính sách về tài chính, tiền tệ, các chính sách về hành chính, kinh tế và sử dụng các công cụ thuộc chức năng, nhiệm vụ của mình để tác động tới việc phân bổ và sử dụng các nguồn lực cần thiết nhằm chuyển dịch cơ cấu nền kinh tế theo một xu hướng nhất định, đạt được các mục tiêu đặt ra trong từng giai đoạn phát triển”^[1].

- Ngành công nghiệp chế biến, chế tạo

Ngành công nghiệp chế biến, chế tạo là ngành kinh tế thuộc lĩnh vực công nghiệp, bao gồm các hoạt động chuyển đổi nguyên liệu, vật liệu thô hoặc bán thành phẩm thành sản phẩm hoàn chỉnh hoặc thành các dạng nguyên liệu, vật liệu có giá trị sử dụng cao hơn. Đây là một trong những ngành chủ chốt của nền kinh tế, đóng vai trò quan trọng trong tăng trưởng kinh tế, xuất khẩu, tạo việc làm và phát triển KHCN. Theo Hệ thống ngành kinh tế Việt Nam (Quyết định 27/2018/QĐ-TTg), công nghiệp chế biến, chế tạo được phân thành nhiều nhóm ngành nhỏ như: Sản xuất thực phẩm, đồ uống; Dệt may, da giày; Sản xuất hóa chất, sản phẩm từ hóa chất; Chế tạo máy móc, thiết bị điện tử; Sản xuất phương tiện vận tải; Sản xuất vật liệu xây dựng, kim loại.

- Tăng trưởng xuất khẩu:

+ Theo chiều rộng, tăng trưởng xuất khẩu là sự gia tăng về khối lượng, giá trị hoặc tỷ trọng hàng hóa và dịch vụ được xuất khẩu ra nước ngoài trong một khoảng thời gian nhất định (thường là theo năm, quý hoặc tháng). Theo đó, tăng trưởng xuất khẩu có thể được đo lường qua: Tỷ lệ tăng trưởng kim ngạch xuất khẩu (%), tăng trưởng về khối lượng xuất khẩu, tăng trưởng theo ngành hàng, tăng trưởng theo thị trường.

+ Tăng trưởng xuất khẩu theo chiều sâu và bền vững:

Mô hình Kim cương Michael Porter tập trung vào việc giải thích lý do tại sao một số ngành công nghiệp trong một quốc gia cụ thể có thể cạnh tranh quốc tế. Điều này không chỉ nhờ chi phí thấp, mà phải nhờ đổi mới, năng suất và chất lượng trong chuỗi cung ứng sản phẩm của mình.

Tuy nhiên khi chuỗi giá cung ứng toàn cầu phát triển, chuỗi cung ứng sản phẩm không chỉ giới hạn trong một quốc gia. Lúc này phát triển xuất khẩu theo chiều sâu đồng nghĩa với việc tăng cường khả năng tham gia sâu và các công đoạn có giá trị gia tăng cao trong chuỗi cung ứng toàn cầu của các sản phẩm xuất khẩu.

Bên cạnh đó các lý thuyết về tăng trưởng kinh tế theo định hướng xuất khẩu cho rằng xuất khẩu là động lực thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, việc làm và công nghệ đặc biệt khi tăng trưởng xuất khẩu kéo theo tăng trưởng năng suất, sự tăng trưởng của các ngành, mặt hàng xuất khẩu có sự lan tỏa các ngành trong nước dần dẫn đến đa dạng hóa mặt hàng xuất khẩu, giảm phụ thuộc vào tài nguyên thô hoặc thị trường đơn lẻ.

Chi tiết bài viết tại đây

[1] Kim Ngọc, Ngô Văn Vũ, “Tái cơ cấu kinh tế Việt Nam”, Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 12, 2014